Houtknotszwam (Xylaria polymorpha)
Overzicht bundelZijaanzicht vruchtlichaamBovenaanzicht vruchtlichaamBinnenzijde
De houtknotszwam is een opmerkelijke paddenstoel die in groepen op dood hout van allerlei loofbomen kan verschijnen. Het gaat daarbij meestal om stompen van beuken of eiken, maar wij troffen hem aan op een wondplek van een levende wilg. In sommige gevallen kan de schimmel ook houtige peulen van vlinderbloemigen en bladstelen of stengels van kruidachtige planten en struiken aantasten (2). De vruchtlichamen worden 7 tot 8 cm hoog en 1 tot 3 cm breed en kunnen allerlei vormen aannemen: rechte maar ook kronkelige, enkelvoudige maar ook vertakte. Ze kunnen er uitzien als een knots, maar ook als een cilinder, een vinger of een "voet met tenen". Houtknotszwammen hebben een ruwe en donkere korst en bestaan uit een groot aantal peritheciën die hun sporen via kleine openingen (ostiolen) aan de buitenwereld afgeven. De donkergekleurde peritheciën zijn gegroepeerd rond het witte, vezelige weefsel in het centrum van de knots. In de beginfase van de ontwikkeling van het vruchtlichaam is het oppervlak roodbruin van kleur en plaatselijk licht blauwgrijs vanwege de aanwezigheid van conidiën (ongeslachtelijke sporen), maar het wordt spoedig helemaal zwart vanwege de afgifte van de normale ascosporen (1,2). De vruchtlichamen hebben een harde, houtachtige structuur. Omdat ze er als verkoold hout uitzien, worden ze in een donker bos dikwijls niet opgemerkt (13). De paddenstoel veroorzaakt een bijzondere vorm van houtrot (geen witrot of bruinrot maar zachtrot) door de glucanen uit het hout af te breken en de lignine en de cellulose achter te laten (12).

Naam
De genusnaam Xylaria betekent "groeiend op hout" (xylon is het Griekse woord voor "hout"). De soortnaam polymorpha betekent "veelvormig", hij is afgeleid van de Griekse woorden polus (veel) en morphè (vorm) (1). In Angelsaksische landen staat de paddenstoel bekend als "Dead Man's Fingers", maar onze vondsten leken meer op de tenen van een leprapatiënt! Xylosphaera polymorpha, Hypoxylon polymorphum, Xylaria corrugata, Xylaria obovata, en Xylaria rugosa zijn synoniemen van Xylaria polymorpha (3,13). Mogelijk gaat het bij Xylaria polymorpha niet om één enkele soort, maar om een complex van meerdere soorten - zeker indien ook de Noord Amerikaanse houtknotszwammen in beschouwing worden genomen (3,9). Een verwante soort is de esdoornhoutknotszwam (Xylaria longipes), die groeit op dode esdoorntakken (6). Maar die is doorgaans dunner van vorm en ziet eruit als een knots op een steeltje (13).

Eetbaarheid/nut
De vruchtlichamen van de houtknotszwam zijn voor mensen niet eetbaar (1). Vooral wanneer ze worden doorgebroken hebben ze een aangename paddenstoelgeur (8). Wanneer men een vruchtlichaam in de lengterichting doorsnijdt en op het witte vlees een druppel ammonia laat vallen, dan ontstaat er een violette verkleuring. Deze reactie berust op de aanwezigheid van een kleurstof die xylaral wordt genoemd en waarvan de chemische structuur vastgesteld is (4). Houtknotszwammen bevatten plantenstoffen met bacterie- (5) en schimmelgroei (7) remmende eigenschappen, en ook chemische verbindingen die zuurstofradicalen kunnen wegvangen (10) en de calciumafhankelijke signaaltransductie in cellen kunnen remmen (11).

Waar gevonden
Wij hebben houtknotszwammen aangetroffen op de stamvoet van een levende knotwilg in de westberm van de Heemskerkstraat. 

Literatuur

1. Ascarelli S (2011) Xylaria polymorpha (Pers. : Fr.) Greville. Document op ilmondodeifunghi.it.
2. Avery W a.o. Xylaria polymorpha. Document op en.wkipedia.org.
3. Emberger G (2008) Xylaria polymorpha. Document op messiah.edu/Oakes/fungi_on_wood.
4. Gunawan S, Steffan B, Steglich W (1990) Xylaral, ein Hydroxyphthalid-Derivat aus Fruchtkörpern von Xylaria polymorpha (Ascomycetes). Liebigs Ann Chem 1990:825-827.
5. Hacioglu N, Akata I, Dulger B (2011) Antimicrobial potential of Xylaria polymorpha (Pers.) Grev. Afr J Microbiol Res 5:728-730.
6. Houtknotszwam. Document op nl.wikipedia.org.
7. Jang YW, Lee IK, Kim YS, Lee S, Lee HJ, Yu SH, Yun BS (2007) Xylarinic acids A and B, new antifungal polypropionates from the fruiting body of Xylaria polymorpha. J Antibiot 60:696-699.
8. Krüger M u.Ä. Vielgestaltige Holzkeule. Document op de.wikipedia.org.
9. Kuo M (2008) Xylaria polymorpha (Dead Man's Fingers). Document op mushroomexpert.com.
10. Lee IK, Jang YW, Kim YS, Yu SH, Lee KJ, Park SM, Oh BT, Chae JC, Yun BS (2009) Xylarinols A and B, two new 2-benzoxepin derivatives from the fruiting bodies of Xylaria polymorpha. J Antibiot 62:163-165.
11. Shiono Y, Matsui N, Imaizumi T, Koseki T, Murayama T, Kwon E, Abe T, Kimura K (2013) An unusual spirocyclic isopimarane diterpenoid and other isopimarane diterpenoids from fruiting bodies of Xylaria polymorpha. Phytochem Lett 6:439-443.
12. Volk T (2000) Xylaria polymorpha, dead man's fingers. [Fungus of the month, April 2000] Document op botit.botany.wisc.edu/toms_fungi.
13. Xylaria polymorpha (Pers.) Grev. - Dead Man's Fingers. Document op www.first-nature.com.

Terug naar de soortenlijst